1. Dünya Savaşı sonrası yapılan antlaşmalar ile Osmanlı Devleti fiilen tarihe karışmıştır. Mütareke döneminde, Anadolu’da ve Rumeli’de oluşan otorite boşlukları; halkı; kurtuluş, himaye, mandacılık, bağımsızlık gibi düşüncelere sevk etmiştir. Bu düşünce birliklerinden cemiyetler kurulmuştur. Milli Mücadele açısından kurulan cemiyetler kendi içlerinde: Millî varlığa yararlı cemiyetler ve millî varlığa zararlı cemiyetler olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Bu makalede millî varlığa yararlı/zararlı cemiyetler, azınlıkların kurduğu cemiyetlerin kuruluş nedenleri, fikriyatı, tarihsel kökenlerinin ne olduğu sorularına cevap aranmaya aranmıştır. Her cemiyetin kurulma sebebi farklıdır. Örneğin azınlıklar kurdukları cemiyetlerle; İttihat ve Terakki hükümetinin ideolojisi olan Türkçülük politikaları ve uygulamalarına karşı var olan dirençlerini, başkaldırı faaliyetlerini artırmışlardır. Mondros Ateşkes Antlaşması sonrasında itilaf devletlerinin işgalleri; gayr-ı müslim azınlıkların kurdukları cemiyetlerin ayrılıkçı faaliyetlerini hayata geçirmek için zemin hazırlamıştır. Osmanlı Devleti’nin, fiilen yıkıldığı bir dönemde devlet kurma merakı ile eski imparatorlukları canlandırmak için azınlıklarda yeni bir arayış doğmuştur. Bu fikirler ve yaşadıklarına inandıkları kötü muamele, haklarının gasp edilme iddialarından dolayı Rumlar, Ermeniler, Yahudiler bu cemiyetlere katılmışlardır. Makalede Millî Varlığa Zararlı Cemiyetler: Wilson Prensipleri Cemiyeti, Kürt Teali (Yükselme) Cemiyeti; Azınlıkların Kurduğu Cemiyetler: Pontus Rum Cemiyeti, Mavri Mira Cemiyeti; Millî Varlığa Yararlı Cemiyetler: Trakya Paşaeli Müdafaa-i Heyeti Osmaniyesi, Vilayat-ı Şarkiye Müdafaa-i Hukuk-ı Milliye Cemiyeti, Redd-i İlhak, Müdafaa-i Hukuk Kongresi, Trabzon Muhafaza-i Hukuk-u Millîye Cemiyeti, Milli Kongre özelinde anlatılmış ve bu farklı gayelerle kurulan cemiyet örneklemleri üzerinden, kendi sınıflarında genelleme yapılmaya çalışılmıştır.

With treaties which were signed after World War 1, Ottoman state history was ended officially. Authorities of sultanate and caliphate acted in interests of allied powers. Authority gaps were made in Anatolia and Rumelia during armistice period; this situation led people to ideas such as salvation, patronage, independence. Societies have been established from these units of thought. These societies are divided into two: Societies that are useful for national assets and societies that are harmful for national assets. In this article, foundation reasons, intellectuals, historical origins of societies are topics of this article. Established by minorities’ societies, useful/harmful for national assets societies were discussed within framework of nation building process. Policies and practices of Turkism, which was ideology of Union and Progress government, had increased sense of nationalism on minorities and their separatist activities against the state. Foreign occupations which following Mondros Ceasefire Treaty laid groundwork for achieving goals of societies established by non-Muslim minorities and to realize their separatist activities. At that time, Ottoman State was collapsed, curiosity of establishing great empire and emergence of a new enthusiasm began to revival of old empires. Greeks, Armenians, Jews joined these societies and cooperated with invaders because of alleged misappropriation and claim that rights were seized.